شیخ علی قره داغی پاسخ می‌دهد: حکم سجده‌ی شکر در هنگام دستیابی به نعمت یا رفع رنج و مصیبت
وقتی تیم فوتبال مراکش با شکست دادن تیم بلژیک سر به سجده گذاشتند، من این کار را مبارک دانستم اما برخی به آن اعتراض کردند و با طعنه گفتند: بدون وضو و بدون ایستادن به سمت قبله سجده کردند.
به همین خاطر تصمیم گرفتم حکم سجده‌ی شکر در سنت نبوی و سلف صالح را توضیح دهم.
سجده‌ی شکر با الله اکبر آغاز می‌شود و سپس شخص به سجده می‌رود و در آن تسبیح و شکر می‌گوید و دعا می‌کند سپس تکبیرگویان سرش را بلند می‌کند و بدون خواندن تشهد سلام می‌دهد. گروهی از علما نیز سلام را شرط نمی‌دانند.
برخی از فقها وضو و استقبال قبله و ستر عورت را همانند نماز در سجده‌ی شکر شرط می‌دانند؛ اما قول راجح آن است که سجده‌ی شکر به اعمالی چون وضو و ایستادن به سمت قبله و پوشاندن عورت – از جمله حجاب برای زن – نیاز ندارد اما بدون شک داشتن این شروط بهتر و کامل‌تر است. این نظر جماعت بزرگی از سلف است و ابن جریر طبری، ابن حزم، ابن تیمیه، ابن قیم، شوکانی، صنعانی، گروهی از مالیکه و از معاصرین شیخ بن باز، بن عثمین و دیگران بر این نظرند.
دلیلش آن است که رسول خدا چنان که خواهد آمد سجده‌ی شکر به جای آورد و از او روایت نشده است که به سمت قبله ایستاده و وضو گرفته باشد. خلفای راشدین هم چنین کرده‌اند؛ در حدیث ابوبکر آمده است که هر گاه رسول خدا با کار خوشایندی روبروی می‌شد یا خبر خوشی می‌شنید سر به سجده می‌گذاشت؛ ابوداود (2774) نسبت صحیح بودن حدیث سکوت کرده است. آلبانی در صحیح ابو داود (2774) و نیز ارنؤوط آن را صحیح دانسته‌اند. به روایت ترمذی (1578)، ابن ماجه (1394) با اختلاف اندک و احمد در حدیثی طولانی (20455).
ظاهر این پدیده نشان می دهد که شروط پیش‌گفته شرط نیست زیرا بیان در هنگام نیاز ضروری است.
از سوی دیگر اسباب سجده‌ی شکر گاهی ناگهانی است و تأخیر آن باعث از بین رفتن مقاصد و اسرارش می‌شود.
سوم این که طهارت و امثال آن از شروط نماز هستند و سجده‌ی شکر نماز نیست و در شرع از آن به عنوان نماز یاد نشده است؛ بنابراین مقایسه‌ی آن با نماز مقایسه‌ی درستی نیست.
در مجموع فتاوای ابن تیمیه (21/277) آمده است: پیامبر اسلام سجده‌ی شکر را نماز نامگذاری نکرد و برای آن صف کشیدن را مقرر ننمود. سلام را نیز در آن قرار نداد و چنین چیزی نه با اسناد صحیح یا ضعیف از او روایت نشده است.
در شرح الممتع علی زاد المستقنع (4/107-108) پس از قول منع سجده‌ی شکر در نماز آمده است: آنچه مؤلف گفته صحیح است زیرا سجده‌ی شکر ربطی به نماز ندارد. به مجله‌ی مطالعات اسلامی رجوع شود: (36/267-309).
دلایل مستحب بودن سجده‌ی شکر
دلایل زیادی برای مستحب بودن سجده‌ی شکر وجود دارد از جمله: رسول خدا هر گاه با امر خوشایندی روبرو می‌شد سر به سجده می‌گذاشت. مسائل جنگی (280 هجری) حدیث ()1075) به روایت ابو داود (2774) و ترمذی (1578).
بیهقی در اختلافات حدیث (2204) با سند خود از عبد الرحمن بن عوف روایت می‌کند که گفت: وارد مسجد شدم و رسول خدا بیرون مسجد بود؛ به دنبالش به راه افتادم و او مرا نمی‌دید تا این که وارد نخلستانی شد و رو به قبله ایستاد و به سجده رفت و سجده را طولانی کرد در حالی که من پشت سرش بودم. آنگاه گفت: من تو را بشارت می‌دهم که خداوند فرموده است: هر کس به تو درود بفرستد من به او درود می‌فرستم و هر کس بر تو صلوات دهد من بر او صلوات می‌دهم. حاکم در مستدرک (1/585).
بیهقی می‌گوید: این حدیث صحیح است و در باب سجده‌ی شکر صحیح‌تر از آن ندیده‌ام. از براء بن عازب آمده است: وقتی علی بن ابی طالب خبر مسلمان شدن قوم همدان را به پیامبر اسلام داد، سجده کرد و سپس سرش را بلند کرد و گفت: سلام بر همدان... سلام بر همدان... ذهبی در تاریخ الاسلام (2/690) و دیگران آن را صحیح دانسته‌اند. بیهقی در منبع پیشین (2216) با سندش از ابوبکر روایت کرده است که وقتی وقتی خبر یمامه به رسول خدا رسید سجده کرد و نیز زمانی که مخدج را کشته یافت با همان اوصافی که صحابه ذکر کرده بودند. مرزوی در تعظیم جایگاه نماز (1/255) این حدیث را آورده است.
ابن ابی شیبه در مصنف خود (8500) و بیهقی در سنن کبری (3939) با سند خود آورده‌اند که رسول خدا بر شخصی که زمین‌گیر بود گذر کرد و سجده‌ی شکر به جای آورد و ابوبکر و عمر نیز با او سجده کردند. بخاری (4156) و مسلم (2769) هم آورده‌اند که کعب بن مالک وقتی خبر پذیرش توبه‌اش را شنید سجده کرد.
قاضی ابو یعلی در التعلق الکبیر چاپ دار النوادر دمش 1435 هـ (1/313) احادیث بسیاری آورده است و در پایان گفته است: همه‌ی اینها نشان می‌دهد که سجده‌ی شکر امری ثابت است. پیش از او نیز بسیاری از بزرگان از جمله امام الحرمین در پایان مطلب تحقیق دکتر الدیب چاپ اوقاف قطر گفته است:
چکیده‌ی مطلب:
سجده‌ی شکر در هنگام دسیتابی به نعمت یا دفع بلا و مصیبت یا دیدن شخص گرفتار و امثال اینها مستحب است؛ در این هنگام شخص یک تکبیر می‌گوید و یک بار سجده می‌کند و تسبیح و شکر می‌گوید و دعا می‌کند سپس تکبیرگویان سرش را بلند می‌کند. از نظر گروهی از فقها نیاز به سلام ندارد اگر هم سلام دهد بنابر حدیث پیشین براء بن عازب جایز است و اگر با وضو و رو به قبله و عورت پوشیده سجده کند بدون شک بهتر و کامل‌تر است.
با توجه به مطالب پیش‌گفته معترضان حق اعتراض ندارند بلکه همچنان که گفتم: اقدام تیم مراکش بسیار زیبا و پسندیده بود و دعوت خوبی محسوب می‌شود و نشان از تعظیم باری تعالی دارد.
دکتر علی قره داغی
دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمان
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* اقرأ: الشيخ علي القره داغي يجيب.. حكم سجدة الشكر عند وقوع النعمة أو زوال النقمة والمحنة (فتوى)