مدیریت نعمت و مسئولیت‌پذیری
دکتر فضل¬مراد
ثم لتسئلن يومئذ عن النعيم
سپس درباره‌ی نعمت‌ها از شما سؤال خواهد شد.
این واپسین آیه‌ی سوره‌ی تکاثر است؛ سوره‌ای که برای تثبیت موقعیت جامعه‌ی مسلمان و رسیدن به شکوه و تمدن و دور کردن انسان از بیهودگی و سردرگمی برنامه‌ریزی می‌کند. در مبحث آینده بیشتر به این موضوع خواهم پرداخت اما در اینجا می‌خواهم به آیه‌ی پایانی سوره که حاوی مسئولیت‌پذیری انسان در برابر نعمت‌ها است بپردازم. این آیه مسؤولیت شخصی و عمومی انسان به‌ویژه در برابر نعمت‌ها و منبع نعمت و شیوه‌های هزینه کرد آن را مشخص می‌کند. نعیم در اینجا به‌صورت مطلق آمده است یعنی هر نعمتی را شامل می‌شود. این‌یک مسؤولیت حقیقی و ضروری است که با لام تأکید، فعل مضارع و نون تأکید آمده است. این تأکید قوی‌ترین نوع تأکید است که هرگونه شک و وسواس را که احیاناً به انسان دست می‌دهد از بین می‌برد. آری ما در برابر نعمت‌ها با تمامی متعلقات آن مسئولیم.
آیا می‌دانید نعمت چیست؟ نعمت شامل ظواهر زندگی و تمام امکانات رفاهی می‌شود؛ استفاده از نعمت ممنوع نیست بلکه مباح است اما چنان نیست که بیهوده مصرف شود و فرد نسبت به آن مورد سؤال قرار نگیرد بلکه مسؤولیت نعمت سنگین است. درجه‌ای از رفاه در حد مباح مطلوب است اما بسیار دقیق و نظام‌مند است تا جایی که رسول خدا نوشیدن آب‌خنک را هم جزء آن می‌داند. مفسران درباره‌ی نعمت ده معنا را ذکر کرده‌اند که سه‌ضلعی سلامتی، امنیت و تغذیه ازجمله‌ی آن است.
امام قرطبی و دیگران نیز همین معانی را ذکر کرده‌اند؛ برخی لذت خواب آرام در خانه‌های امن و راحت را نیز ازاین‌دست شمرده‌اند تا انسان مؤمن بامدادان از خواب نوشین برخیزد و به‌سوی محراب شکر و عبادت بشتابد.
ترازوی حساب
پس نعیم در حقیقت واژه‌ای کلی برای هر چیزی است که انسان علاوه بر ضروریات از آن بهره‌مند می‌شود؛ زیرا رسول خدا آب‌خنک را از نعمت‌هایی می‌داند که درباره‌ی آن مورد سؤال قرار می‌گیرد. آب‌خنک و نه هر آبی؛ زیرا خنکی صفتی اضافی است که آب را از نعمت مجرد به نعمت اضافی تبدیل می‌کند.
در تأکید این مطلب قرطبی به نقل از قشیری ابو نصر آورده است: ازجمله چیزهایی که از بندگان سؤال می‌شود لباسی است که شرمگاه خود را با آن می‌پوشانند، لقمه نانی است که خود را با آن سر پا نگه می‌دارند؛ خانه‌ای است که آنان را از سرما و گرما حفظ می‌کند.
بگذارید بگویم برخورداری از انواع نعمت‌های مفید مسؤولیت فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، بدنی، خانوادگی و انسانی را می‌طلبد. استفاده از انواع نعمت برای انسان مباح است اما باید بداند که در برابر آن مسئول است؛ در برابر نحوه‌ی مدیریت نعمت و استفاده از آن و در برابر منابع نعمت. به همین خاطر در حدیث شریف آمده است که انسان از مال خود و راهی که آن را هزینه می‌کند مورد سؤال واقع می‌شود. این‌یک مسؤولیت واقعی است؛ مسؤولیتی که در پناه آن باید دیگرانی را که در نص مشخص‌شده‌اند در مصرف نعمت با خود شریک کند:
"وآت ذا القربى حقه والمسكين وابن السبيل ولا تبذر تبذيرا" [اسراء:26]
و حق خويشاوند را به او بده و مستمند و درراه مانده را [دستگيرى كن] و ولخرجى و اسراف مكن.
"وبالوالدين إحسانا وبذي القربى واليتامى والمساكين والجار ذي القربى والجار الجنب والصاحب بالجنب وابن السبيل وما ملكت أيمانكم" [نساء:36]
و به پدر و مادر احسان كنيد؛ و درباره خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و همسايه خويش و همسايه بيگانه و هم‌نشین و در راه مانده و بردگان خود [نيكى كنيد].
فرد، جامعه، امت و حکومت وقتی به نعمت دست یابند موظف‌اند جلوه‌های زینت و آبادانی و رفاه را در حوزه‌های گوناگون زندگی هویدا سازند؛ به‌واسطه‌ی برخورداری از نعمت اخلاق، عادات، عملکردها، ارزش‌ها، تعاملات و سیاست‌های جدیدی پیش می‌آید که باید مراعات کنند. تعاملات جدید در قبال با خود، دیگران و در قبال دین و فرهنگ و تمدن را مدنظر قرار دهند.
همچنان که اسراف و زیاده‌روی انسان را به کبر و خودبزرگ‌بینی دچار می‌کند و به ظلم و ستم و شهوت می‌کشاند.
بنابراین ماده‌ی قانونی "لتسئلن يومئذ عن النعيم" مستلزم داشتن یک راهبرد برای تعامل با انواع نعمت است. پس ایجاد این راهبرد هم واجب است چون تکمله‌ی واجب است و ترک آن باعث غرق شدن در اسراف و ریخت‌وپاش می‌شود؛ کاری که به لحاظ شرع ممنوع است و به فساد و انحراف شخصی و اجتماعی و فرهنگی می‌انجامد. سؤال از نعمت مستلزم مجازات مخالف است چون در غیر این صورت ذکر آن بی‌فایده بود. پس مدیریت صحیح نعمت و توجه به منابع آن واجب است تا شامل مجازات مخالفت با نعمت در دنیا و آخرت نشود.